Oranjes in de 1e Wereldoorlog

Deel 2 thema: 'Oranjes in oorlogsjaren'.
In dit deel: de 1e Wereldoorlog 1914-1918

Op 4 augustus 1914 viel Duitsland het neutrale België binnen. De Eerste Wereldoorlog was een feit geworden. Het Nederlandse leger was daar niet op voorbereid, maar ook niet in actie te komen. Met uitzondering van Spanje en de Scandinavische landen, Zwitserland en Nederland, zouden uiteindelijk alle Europese landen bij de Eerste Wereldoorlog betrokken raken. Algemeen werd verwacht dat het een korte oorlog zou worden. Weer thuis als de bladeren vallen, was de veelgehoorde slogan. Maar het werd een ongekend lange en wrede oorlog waarvan de fronten al na anderhalve maand vast lagen. Wat volgde was een zinloze loopgravenstrijd die miljoenen slachtoffers kostte. Wel waren de troepen in staat van paraatheid gebracht en samengetrokken bij de grenzen van België en Duitsland. De militairen kregen regelmatig bezoek van Koningin Wilhelmina. Het leger had altijd al haar speciale aandacht gehad. Maar ze vond wel dat het Nederlandse leger te weinig oefende en dat er onvoldoende discipline was.

En als Nederland zijn zelfstandigheid wilde handhaven, moest er dus een sterker leger komen. In april 1917 ontstond er hierdoor een conflict tussen Wilhelmina en de regering. De Nederlandse regering was tot alles bereid om die neutraliteit te redden. Grove schendingen, zoals het torpederen van tientallen Nederlandse vrachtschepen (vooral nadat Duitsland in februari 1915 de onbeperkte duikbootoorlog afkondigde), werden stilzwijgend geslikt. Toen een Brits vliegtuig in 1917 per ongeluk Zierikzee bombardeerde, reageerde Nederland nauwelijks. De neutraliteit hield ook in dat soldaten van de oorlogvoerende naties moesten worden opgepakt, ontwapend en geïnterneerd als zij al dan niet per ongeluk de Nederlandse grens overschreden. Zo was er in Gaasterland een interneringskamp voor Duitsers. Al met al hadden de oorlogvoerende landen weinig waardering voor de Nederlandse neutraliteit, die zij vaak als lafheid beschouwden. Bovendien verdachten zij Nederland er van een slaatje uit de oorlog te willen slaan. Niet helemaal ten onrechte; het nog steeds gebruikte scheldwoord OW'er (oorlogswinstmaker) stamt uit die periode.

De redenen voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zijn uiterst complex. De moord op Frans Ferdinand in Sarajevo vormde mede de aanleiding hiervoor. Op 28 juni 1914 bracht de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand samen met zijn vrouw een bezoek aan Sarajevo, de hoofdstad van de Oostenrijk-Hongaarse provincie Bosnië en Herzegovina. En daar werden zij doodgeschoten door de Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip. Zijn vrouw Sophie Chotek stierf direct, Frans Ferdinand zei nog "het is niets, het is niets", zijn laatste woorden waren: "zorg voor de kinderen". Daarna stierf hij. De samenzweerders werden kort na de aanslag gearresteerd. Princip werd opgepakt, maar kon, omdat hij nog geen 21 was, niet de doodstraf krijgen. Hij werd tot 20 jaar celstraf veroordeeld maar hij stierf al in 1918, waarschijnlijk aan tuberculose. Toen het nieuws bekend werd, waren de Oostenrijkers razend. Ze hadden gehoord dat Servië waarschijnlijk bij de moord betrokken was en ze vernielden en plunderden Servische winkels en andere eigendommen. Ook werden er winkels in brand gestoken. De keizer van Oostenrijk, Frans Jozef (de oom van Frans Ferdinand) toonde trouwens geen enkele emotie toen het nieuws hem ter ore kwam. Naar zijn mening hield Frans Ferdinand er te moderne ideeën op na. Ook internationaal was de publieke opinie op de hand van Wenen. In 1903 hadden Servische officieren nog hun eigen koning vermoord, en deze aanslag werd gezien als een zoveelste voorbeeld van "de Servische mentaliteit". Zelfs Rusland, traditioneel een bondgenoot van Servië, keurde de daad af. Pas op 23 juli stuurde Oostenrijk-Hongarije Servië een ultimatum, het zogeheten Juli-Ultimatum, van een aantal punten. Eén van deze punten was dat de Oostenrijkse officieren die onderzoek naar de moord deden ongehinderd toegang kregen tot het Servische grondgebied. Als Servië zou weigeren, zou dat oorlog betekenen. Van alle punten werd alleen dit laatste punt niet geaccepteerd. De hele wereld reageerde opgelucht omdat Servië het ultimatum slechts op één punt had geweigerd. Maar Oostenrijk accepteerde deze weigering niet, en verklaarde op 28 juli 1914, gesteund door Duitsland, de oorlog aan Servië. Hiermee was de Eerste Wereldoorlog begonnen.

 

Hoewel de Eerste Wereldoorlog aan het neutrale Nederland voorbij gaat, worden veel goederen schaars en wordt er zelfs honger geleden. Nederland werd in de eerste bloedige oorlogsmaanden overspoeld door een miljoen Belgische vluchtelingen. Ongeveer honderdduizend daarvan bleven hangen. Rond 25.000 Belgen werden rond Amersfoort opgevangen. Omdat de omliggende landen in oorlog waren, en de Noordzee niet veilig meer was voor civiele schepen, werd het voedsel schaars, en een bonnensysteem voor de voedseldistributie werd ingesteld. Een fout in de distributie leidde tot het zogenaamde aardappeloproer in Amsterdam in 1917: een voedseltransport dat voor het leger bestemd was, werd geplunderd.

Militaire zaken hadden haar grote belangstelling en zij ijverde voor investeringen in de, in haar ogen sterk verwaarloosde, krijgsmacht. Wilhelmina had een uitgesproken voorkeur voor krachtdadig optredende ministers en wanneer een minister in haar ogen tekort schoot, aarzelde ze niet om haar ongenoegen hierover duidelijk te maken. Een van haar favorieten was Hendrik Colijn - "een stoere krachtige en bij uitstek nationale figuur" -, die als Atjeh-veteraan onder Van Heutsz - ook hij werd door Wilhelmina zeer hoog ingeschat - zijn sporen had verdiend. Colijn slaagde er als minister van Oorlog in - met de Militiewet van 1912 -, zeer naar Wilhelmina's zin, het leger sterk te vergroten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kon Nederland slechts met de grootste moeite buiten de strijd blijven. In regeringskringen was men verdeeld over de ware vijand. Er was, als gevolg van de Boerenoorlogen veel anti-Engels sentiment. Aan de andere kant leek het niet waarschijnlijk dat een onafhankelijke Nederlandse staat zou kunnen voortbestaan in het geval van een Duitse overwinning in Europa.

Voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bezocht de jonge Wilhelmina keizer Wilhelm II van Duitsland. Deze pochte tegenover de kindkoningin van het kleine landje dat zijn gardisten bijna twee meter lang waren. Wilhelmina glimlachte beleefd en antwoordde dat, wanneer de sluizen geopend werden, dit kleine landje twee en een halve meter onder water stond. Na de Eerste Wereldoorlog vroeg deze zelfde keizer op 10 november 1918 politiek asiel. De Nederlandse regering verleende hem dit asiel, ondanks de woede van de geallieerde mogendheden Frankrijk, Groot-Brittannië en vooral België. Wilhelmina vermeed elk contact met de ex-keizer. In 1918 wilde de minister van Oorlog, De Jonge, de opperbevelhebber van het leger, generaal Snijders, vervangen wegens defaitisme en pro-Duitse gevoelens. Wilhelmina had echter een groot vertrouwen in deze militair en weigerde met ontslag akkoord te gaan. De Jonge dreigde vervolgens dat alle ministers - met uitzondering van premier Cort van der Linden - zouden opstappen, maar Wilhelmina hield voet bij stuk en Snijders bleef voorlopig. "Onze conclusie kan geen andere zijn dan dat zij haar grondwettelijke bevoegdheden en beperkingen uit het oog had verloren", schrijft Fasseur over deze affaire. Elke minister kon normaal gesproken na afloop van zijn regeerperiode rekenen op een Koninklijke onderscheiding. De Jonge was de enige minister uit het kabinet Cort van der Linden die met lege handen kwam te staan. In november 1918 leek de troon van Wilhelmina te wankelen na een verklaring van socialisten- leider Jelle Troelstra dat de Duitse revolutie niet bij de grens zou stoppen. Al snel bleek echter dat er onvoldoende steun voor een linkse machtsovername was en dat het volk aan "de Willemien" de voor- keur gaf boven "de socialen". In Den Haag en andere grote steden verscheen Wilhelmina, haar man prins Hendrik en prinses Juliana in een open rijtuig dat door enthousiaste - en goed geïnstrueerde - soldaten werd voortgetrokken, toegejuicht door de menigte. De Eerste Wereldoorlog betekende een breuk in de Europese geschiedenis. Het Europa van de Vorsten behoorde voorgoed tot het verleden. Het algemeen kiesrecht bracht de macht definitief in handen van "burgerlijke" regeringen. De Russische revolutie en in het bijzonder de moord op de Russische tsaar en zijn familie, hadden Wilhelmina diep geschokt. Toen op 11 november 1918 het einde van de oorlog kwam en Nederland de rekening kon opmaken, stond de zaak er beroerd voor. Maar wie de vergelijking maakt met de verwoestingen in België en Frankrijk, kan niet anders dan concluderen dat Nederland toch door het oog van een naald is gekropen.

(Met dank aan Anja van der Steen)