Wilhelmina 1880 – 1962: XII

Vanaf deze maand verschijnen de vervolgdelen van ‘Wilhelmina 1880-1962’ wat eind oktober 2013 tijdelijk voorrang gaf aan ’10 jaar Amalia, Prinses van Oranje’. Omdat dat thema ook nog niet is afgerond, wisselen Wilhelmina en Amalia elkaar af de komende tijd.

1936 – 1940

Prins Bernhard..

Achter de schermen maakte Wilhelmina zich regelmatig zorgen over haar dochter die nog geen echtgenoot was tegengekomen. Als Prinses Juliana vrijgezel zou blijven, zou dat het einde van het Huis van Oranje betekenen. Via via werd haar dochter in contact gebracht met de Zweedse Prins Carl Bernadotte. Toen dat op niets uitliep, ging Wilhelmina bijna wanhopig op zoek naar een nieuwe huwelijkskandidaat. Dankzij de bemiddeling van Jonkheer John Loudon kwam uiteindelijk de Duitse Prins Bernhard zur Lippe-Biesterfeld in beeld. Deze prins werkte op dat moment in de Parijse vestiging van het Duitse IG Farben-concern. In Igls, waar Koningin Wilhelmina in februari 1936 met Juliana op wintersportvakantie was, vond de eerste ontmoeting tussen de twee plaats. Juliana was meteen verliefd op hem, en ook bij Koningin Wilhelmina viel de Duitse prins in de smaak. Prins Bernhard vond Prinses Juliana ‘erg verlegen, maar ontzettend lief’, zo liet hij later weten. Van een wintersportvakantie met haar dochter kwam zodoende niet veel meer terecht. De Koningin maakte wandelingen en autoritjes door de omgeving, terwijl de prinses op de ski’s stond in het gezelschap van vrienden én Prins Bernhard.

De romance blijft aanvankelijk nog geheim, dus ging na de vakantie het ‘gewone leven’ weer verder. Op 4 juni was er veel belangstelling voor het monument dat Koningin Wilhelmina zou onthullen in Den Haag. Het Monument voor Koningin Emma staat op een kleine verhoging die door vier traptreden kan worden bereikt. Na diverse toespraken van de voorzitter van het oprichtingscomité en de minister van staat, sprak Koningin Wilhelmina een dankwoord uit waarna ze het gedenkteken onthulde met de tekst: Zij die voor ons allen een moeder is geweest, is tot Gods heerlijkheid ingegaan. Haar liefhebbend hart heeft U allen omvat. Zij trachtte steeds een zegen te zijn voor ons allen. Thans, nu we haar moeten missen, zooals wij haar steeds zo gaarne bij ons en om ons zagen, blijft het belangrijkste zij en haar liefde, ons omringen. 31 maart 1934, Koningin Wilhelmina. Ter Herinnering aan Hare Majesteit de Koningin-Moeder Emma Adelheid Wilhelmina Theresia Prinses van Waldeck-Pyrmont, Gemalin van Zijne Majesteit Willem III Koning der Nederlanden, Koningin-regentes van 24 XI 1890 tot 31 VIII 1898, Geboren 2 VIII 1858 Arolsen, Overleden 20 III 1934, 's-Gravenhage. Opgericht door de Burgerij van 's-Gravenhage, onthuld 4 juni 1936 door Hare Majesteit Koningin Wilhelmina.


Een gelukkige Koningin
In juli vertrok Koningin Wilhelmina korte tijd naar Frankrijk om te schilderen. Toen ze met haar schildersezel midden in een straatje in Mittelbergheim zat werd ze omringd door nieuwsgierige kinderen. Al met al werd het een gezellig tafereeltje.

Na de ontspanning wordt ze bij terugkomst in Nederland direct geconfronteerd met het feit dat een fotograaf Prinses Juliana en Prins Bernhard samen in het Zwitserse Grindelwald gefotografeerd had en die foto’s aan Nederlandse kranten verkocht. Het oorspronkelijke plan van Koningin Wilhelmina om de verloving van haar dochter en aanstaande schoonzoon op eerste kerstdag 1936 bekend te maken mislukt; ze voelt zich gedwongen al op 8 september de verloving aan te kondigen. Tijdens die officiële aankondiging verschenen de prins en prinses met de Koningin voor Paleis Noordeinde in Den Haag en enkele dagen later ook op het balkon van het Paleis op de Dam samen met Prinses Armgard (Bernhard’s moeder) en zijn broer Prins Aschwin. Terwijl het verloofde paar door het land trekt om overal zanghuldes in ontvangst te nemen vanaf diverse stadhuisbalkons, ging ook Koningin Wilhelmina weer het land in. Een opmerkelijk ontspannen indruk maakte ze bijvoorbeeld bij een bezoek aan de werklozententoonstelling ‘Tejowe’ in Amsterdam. De tentoonstelling toonde projecten voor werkloze jongeren. Wilhelmina was zo geïnteresseerd dat ze zich niet aan het draaiboek hield en veel langer bleef. De ontspannen indruk kwam wellicht omdat haar dochter nu een vriend had, waardoor er ook nageslacht van het Huis van Oranje zou kunnen komen.

Foto: © Franz Ziegler

Als op 6 november grote krantenkoppen duidelijk maken dat 7 januari 1937 de grote dag zal zijn waarop Prinses Juliana haar jawoord zou geven aan Prins Bernhard liet Koningin Wilhelmina weten: “De bruiloft van mijn dochter is in de eerste plaats een familieaangelegenheid zonder de uiterlijke pracht en praal waarmee dit soort huwelijken veelal gepaard gaan.” Die pracht en praal kwam er, met wat tegenzin van Wilhelmina, toch wel. Al op de avond van 5 januari 1937 vond er een galaconcert plaats in het gebouw voor Kunst en Wetenschappen in Den Haag. Van te voren was commotie ontstaan over het wel of niet spelen van het Nationaal-Socialistische Horst Wessel-lied. Koningin Wilhelmina wilde dat het lied gespeeld zou worden, maar de dirigent van het orkest – Peter van Anrooy – weigerde dat. Op last van Koningin Wilhelmina werd van Anrooy daarom op staande voet ontslagen als vaste dirigent van de Koningin bij Koninklijke concerten. Twee dagen later zat Koningin Wilhelmina samen met Prinses Armgard in de Glazen Koets. Met dit rijtuig werden ze door Den Haag vervoerd met voorop de Gouden Koets waar het bruidspaar in zat. Nadat het burgerlijk huwelijk in het stadhuis was gesloten, vertrok de stoet verder naar de Sint Jacobskerk voor de kerkelijke inzegening. Na de huwelijksvoltrekking maakten de prins en prinses een rondrit door Den Haag die eindigde op Paleis Noordeinde waar het paar zich op het balkon liet zien voor het publiek. Daarna werd er achter de paleisdeuren verder gefeest met alle aanwezigen. (lees hier verder)

Vanuit haar vakantieverblijf in Zell am See legde Koningin Wilhelmina op 19 februari 1937 maar eens vast – in het kortste Koninklijke besluit ooit – dat rood, wit en blauw de kleuren van de vlag van het Koninkrijk der Nederlanden zijn. Overigens werden na de Tweede Wereldoorlog pas echt de exácte kleuren bepaald. ‘Helder vermiljoen, helder wit en kobaltblauw’. Natuurlijk was de vlag toen al eeuwen oud. De vroegste voorbeelden van de driekleur stammen uit de 16e eeuw, al was rood toen nog oranje. Na de langdurige huwelijksreis van Prinses Juliana en Prins Bernhard, bracht het drietal in juni een officieel bezoek aan Amsterdam. Op 6 juni werd een galaconcert van het Concertgebouw orkest bezocht, en ook was er een balkonscène.

Hoewel alles deze dagen voornamelijk om het pas getrouwde paar draaide, werd Koningin Wilhelmina niet minder toegejuicht. Enkele dagen later was ze dan ook al weer in de hoofdstad te vinden toen ze een ijsclub bezocht. In augustus van dat jaar was Nederland gastland van de Wereldjamboree (bijeenkomst van jeugdige scouts van over de hele wereld). Koningin Wilhelmina opende de Wereldjamboree in Vogelenzang. De Nederlandse scouting keek hun ogen uit, omdat ze – door gebrek aan tv – niets van buiten het dorp kenden. Ineens liepen ze tussen scouts uit heel de wereld. Met een defilé werd het kamp officieel geopend. Anderhalf uur lang kreeg Koningin Wilhelmina alle deelnemers te zien die langzaam voorbij liepen. Een paar dagen later werd er op de slotavond een groot kampvuur georganiseerd. Prins Bernhard en Prinses Juliana verrasten iedereen door onverwachts het kamp binnen te stappen en plaats te nemen tussen alle scouts op de grond. Bij het kampvuur zongen ze gezellig alle liedjes mee.

Eerste kleindochter

Foto: © J.M. Rousel

Aan het prille liefdesgeluk (en met een eerste kindje op komst) kwam op 29 november 1937 bijna een einde. Prins Bernhard raakte betrokken bij een zwaar auto-ongeluk bij Diemen. Hij botste in zijn Ford Cabriolet met snelheid vol op een zandauto. Zijn hoofd sloeg door de voorruit en hij zat bekneld in de zwaar beschadigde auto. In het Amsterdamse Burgerziekenhuis werd vervolgens geconstateerd dat hij een zware hersenschudding, een schedelbasisfractuur, een paar gebroken ribben en een aantal hoofdwonden had opgelopen. Koningin Wilhelmina verhuisde samen met de hoogzwangere Juliana naar het ziekenhuis. Omdat ze eerder dan haar dochter op de hoogte was van het ongeluk belde ze vanuit het ziekenhuis voorzichtig naar haar op om het nieuws te melden. Daarbij ontstond de vrees dat door de schok Juliana een miskraam zou krijgen. In een brief had de Koningin ondertussen ook aan de minister van Waterstaat laten weten dat de verkeerssituatie op de betreffende weg ook veel te gevaarlijk is. Hoewel het aanvankelijk om één overnachting van Koningin Wilhelmina en Prinses Juliana zou gaan, bleven ze uiteindelijk tot en met het einde van het jaar. Gelukkig mocht Prins Bernhard op 5 januari het ziekenhuis verlaten. Enkele weken later, op 31 januari 1938, werd Koningin Wilhelmina voor het eerst oma van een kleindochter. Prinses Beatrix kreeg bovendien de twee namen van beide grootmoeders (Wilhelmina en Armgard) Voor de doop van het prinsesje op 12 mei 1938 werd onder andere Koning Leopold III van België uitgenodigd die later dat jaar weer in Nederland kwam voor een officieel staatsbezoek. Als goede vriend was hij gevraagd peetvader te zijn van de toekomstige troonopvolgster.


Foto: © Franz Ziegler

40-jarig regeringsjubileum

Foto: © Godfried de Groot

In september 1938 wordt het 40-jarig regeringsjubileum – ondanks de oorlogsdreigingen – gewoon gevierd. Een écht feestelijke sfeer hangt er niet in Nederland dat economisch moeilijke tijden doormaakte. In de Troonrede op Prinsjesdag ging de Koningin daar uitgebreid op in: “In alles één net mijn volk, in denken en voelen, in liefde voor de vrijheid en rechten en voor zijn onafhankelijkheid, behoud ik aan de afgelopen 40 jaar een blijde herinnering. In zorgvolle en benarde omstandigheden, in beproeving, maar ook in dagen van vreugde zijn wij nog nauwer samengegroeid en heb ik mij gedragen geweten door de liefde en het vertrouwen van mijn volk. Dankzij zijn vlijt, taaiheid en uithoudingsvermogen en zijn vaste wik zijn bestaan en onafhankelijk te allen tijde met Gods hulp te handhaven kunnen wij, de druk der tijde ten spijt, op vooruitgang en ontwikkeling bogen, hetgeen ons aanzien bij de andere volken ten goede is gekomen en hun vertrouwen in ons versterkt. De zon schijnt niet zonder schaduwen te werpen, die ook over ons heengaan. Als wij arbeiden is het onze plicht de werkelijkheid niet te verbloemen maar haar te zien, zoals zij is en wat zij meebrengt onvervaard en kloek aan te durven en met een groot en sterk vertrouwen en opgeheven hoofd de komende tijden tegemoet te gaan.”

Kort voordat de aftrap van de viering van haar 40-jarig regeringsjubileum – op 31 augustus – gehouden werd, vertelde ze in familiekring dat ze de gedachte had om te willen aftreden. Prins Bernhard en Prinses Juliana weerhielden haar daarvan door als argument te noemen dat hun gezin nog niet volledig was en ze graag nog wat van het gezin wilde genieten. Koningin Wilhelmina begreep dat en besloot toch nog maar even door te regeren.. En het jubileum werd – ondanks de crisis – uitbundig gevierd. In het hele land vonden diverse feesten plaats en men had er werk van gemaakt om dorpen en steden te versieren. Op 31 augustus begon de viering in Den Haag. Koningin Wilhelmina maakte per rijtuig een toer door de stad en werd overal luid toegejuicht. Samen met Prins Bernhard en Prinses Juliana keek ze tot slot, vanaf het balkon van het Paleis aan het Lange Voorhout naar zang – en dansoptredens. Bijna 2000 mensen zongen haar toe tijdens de gecombineerde viering van haar 40-jarig regeringsjubileum en Koninginnedag. Een paar dagen later ging het feest verder in Amsterdam. Daar werd tussen 5 en 10 september feest gevierd. Op 6 september was er een groot defilé van verkleedde mensen op de Dam, waar Koningin Wilhelmina, wederom vanaf het balkon, goed zicht op had.

In de avond was bovendien de verlichte kroon met het getal 40 goed te zien. Op de M.S. ‘Oranje’ vond de volgende dag een plechtigheid plaats, waarbij er diverse geschenken aan de Koningin werden overhandigd. En tot slot, op zaterdag 10 september, vond er een groot spektakel plaats in het Olympische stadion. Er werden liedjes gezongen en veel balletvoorstellingen opgevoerd. Hoogtepunt was dat de geschiedenis van de Koninklijke familie – middels verschillende rijtuigen met toneelspelers – werd nagespeeld. Tot slot vond ook in Amsterdam een rijtoer door de stad plaats. Dit keer met de Crème Calèche.

Ruim twee maanden later zou Koningin Wilhelmina, dan in het gezelschap van Koning Leopold, weer een rijtoer door Amsterdam maken. Nadat hij eerder dat jaar aanwezig was als peter bij de doop van Prinses Beatrix, was hij nu op officieel staatsbezoek in ons land. Natuurlijk werd er tussen de programmaonderdelen door ook geposeerd met de kleine Beatrix:


Staatsbezoek aan België
Kort nadat ze tijdens de vakantie in Zwitserland in maart 1939 bericht ontving over een kamp die zal worden ingericht voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland, gevestigd in Ermelo, brengt Wilhelmina een tegenbezoek aan België. Ze regelt ondertussen nog wel snel dat ze er moeite mee had dat dit kamp zo dichtbij Paleis het Loo zou komen. Geen probleem, zo blijkt als een paar dagen later de minister al een nieuwe locatie had gevonden: het Amerveld in de Drentse gemeente Westerbork. Dit zou de centrale opvangplek worden maar zou uiteindelijk in de Tweede Wereldoorlog ook het ‘doorgangskamp’ worden voor tienduizenden Joden die vanuit die locatie op transport werden gezet naar de vernietigingskampen in Duitsland en Polen. Deze ellende lijkt nog ver weg als Koningin Wilhelmina in mei 1939 in Brussel ontvangen wordt door Koning Leopold III. Na een rijtoer door Brussel, verschijnen beide staatshoofden op het balkon van het Koninklijk Paleis. Een dag later bracht de Koningin een bezoek aan de kerk van Laken.

Foto's: © Wiel van der Randen en Franz Ziegler

Op 5 augustus kreeg Koningin Wilhelmina het heuglijke nieuws te horen dat ze voor de tweede keer oma was geworden. In verband met de gespannen toestand in Europa kreeg het prinsesje de naam Irene wat ‘vrede’ betekend. Helaas was er van vrede geen sprake meer in Europa, en nam de oorlogsdreiging toe. Dat de troonrede in de Haagse Ridderzaal voorlopig de laatste zou zijn, kon Koningin Wilhelmina in september 1939 nog niet vermoeden. Wel opende ze de troonrede met de woorden: “Onder sombere omstandigheden kom ik heden in uw midden.”


Het laatste vreugdevolle Koninklijke moment in Nederland was 30 april 1940. Prins Bernhard en Prinses Juliana maakten ter gelegenheid van de verjaardag van de prinses een rijtoer door Den Haag samen met de kleine Prinses Beatrix en Prinses Irene. Koningin Wilhelmina keek vanachter een raam van Paleis Huis ten Bosch tevreden toe hoe haar zoon en schoondochter het terrein weer betraden. Ze maakte zich op dat moment ernstig zorgen over de oorlog. Premier de Geer probeerde Wilhelmina er nog van te overtuigen dat de oorlogsdreiging niet zo’n vaart zal lopen, maar Koningin Wilhelmina nam het zekere voor het onzekere en bracht, samen met haar dochter, schoonzoon en kleindochters, na 30 april de nachten door in een schuilkelder bij Huis ten Bosch.

Schuilen en vluchten.. 

Al op 10 mei was het zover en viel Duitsland Nederland binnen. Geschrokken maakte Koningin Wilhelmina haar dochter wakker met de woorden: “Ze zijn gekomen”. Sindsdien volgde de Koningin de gebeurtenissen van uur tot uur. Er wordt besloten dat het Koninklijk gezelschap naar de schuilkelder van Paleis Noordeinde gaat, maar een lang verblijf werd het niet. De benauwde situatie zorgde voor de uitvoering van het vluchtplan. Vooraf was afgesproken dat, in geval van oorlog met Duitsland, Prinses Juliana, Prins Bernhard en hun twee kinderen naar Engeland zouden vertrekken. De Britse regering was al sinds het najaar van 1939 op de hoogte van dit plan en had hier positief op gereageerd. Meerdere vertrekpogingen mislukten door Duitse luchtlandingstroepen, maar op 12 mei slaagden Prinses Juliana, Prins Bernhard met hun prinsesjes erin om zich per auto naar IJmuiden te vervoeren en daar in te schepen. In de ochtend van 13 mei nam Wilhelmina – op aanraden van generaal Winkelman – ook maar de beslissing om niet langer in Den Haag te blijven. Via Hoek van Holland vaarde ze naar Engeland. Na haar aankomst in Londen richtte Wilhelmina zich met een proclamatie tot het Nederlandse volk. Zij legde daarin uit dat ze niet uit lafheid naar Engeland was vertrokken, maar dat “het harde, maar noodzakelijke besluit (moest) worden genomen de zetel der regering te verplaatsen naar het buitenland.” Vanaf juli 1940 begon Koningin Wilhelmina met haar toespraken via Radio Oranje. De bevrijding van Nederland was nog ver weg...